ورشوسازی

ورشوسازی (نیز: قلمزنی ورشو)، هنر و صنعت تولید اشیای فلزی با استفاده از آلیاژ ورشو است. حرفه ورشوسازی در دوره قاجار و پهلوی در برخی شهرهای ایران رواج داشته‌است و امروزه نیز کارگاه‌های تولید ورشو به صورت محدود در بروجرد فعال هستند.پدر ورشو سازی ایران و سازنده اولین سماور نفتی در ایران را استاد حاج علی میناگر ساخته و در حال حاظر فرزندش استاد شهریار میناگر ادامه دهنده راه پدرش است

 

 

جایگاه حرفه ای

ورشوسازی از صنایع دستی مرتبط با فلزات محسوب می‌شود و با هنر مسگری رابطه و شباهت دارد. بیشتر تفاوت این دو هنر، در جنس ماده اولیه به کار رفته در تولید ظروف است که در مسگری، از فلز مس و در ورشوکاری، از آلیاژ ورشو استفاده می‌شود. از سوی دیگر، این هنر با حرفه‌های دیگری چون سماورسازی و دواتگری نیز ارتباط دارد.

محصولات

ورشو آلیاژی محکم و براق است. محصولات ورشو را می‌توان به دو دسته کاربردی و هنری تقسیم کرد. هنرمندان ورشوکار عمدتاً این دو دسته را با هم می‌آمیزند و اشیای تولید شده علاوه بر کاربردی بودن، دارای ویژگیهای هنری نیز هستند. محصول اصلی هنری ورشوکاری، قلمزنی بر روی ورشو است که منجر به تولید محصولاتی در قالب سینی یا تابلوی فلزی می‌شود. ورشو فلزی سخت است و حکاکی بر روی آن کار دشواری است. تولیدات کاربردی ورشوسازی، شامل ظروف گوناگون مانند قنددان، دوات، کاسه، قابلمه، آفتابه، گلاب پاش، چایدان و سماور می‌شود.

ورشوسازی در ایران

قدمت ورشوسازی در ایران به دوره صفویه می‌رسد اما اوج این هنر مربوط به دوره قاجار تا دودمان پهلوی است. ورق فلز ورشو که با نام ژرمن سیلور هم شناخته می‌شود، از آلمان و به ویژه از لهستان وارد می‌شده‌است و به همین جهت، هنرمندان ایرانی، نام ورشو را به این فلز دادند و این حرفه، ورشوسازی نام گرفت که اشاره به شهر ورشو، پایتخت لهستان دارد.[۱] هنرمندانی از اصفهان، بروجرد و دزفول نخستین بار تولید صنایع ورشویی را با مشاهده سماور و سایر محصولات روسی فرا گرفتند. یکی دیگرازاین هنرمندان مرحوم ورشوچی است که پدرش از ورشوسازان روسیه بوده وبه دلیل رونق ورشو درایران به اردبیل نقل مکان کرده وحتی نام ورشوچی رابرگزیده .فرزندایشان به عنوان آخرین هنرمند ورشوسازاردبیل چندسال پیش درگذشت.صنعت ورشو سازی در اواخر دوران قاجار و اوایل دوران پهلوی در ایران به ویژه شهرهای دزفول و بروجرد به اوج خود رسید

هنر ورشوسازی در بروجرد

شهر بروجرد، به عنوان مرکز اصلی ورشوسازی و قلمزنی ورشو در ایران شناخته می‌شود و تنها شهری است که هنوز تعدادی کارگاه، موزه و هنرمندان فعال در این زمینه دارد. سابقه ورشوسازی در بروجرد به دوره قاجار می‌رسد که تا آن زمان، مسگری و قلمزنی روی برنج در این شهر رواج بیشتری داشته‌است. با ورود ورق‌های ورشو به ایران و مزایایی که این فلز نسبت به برنج داشت، تولید محصولات ورشوئی در بروجرد گسترش یافت و تعداد زیادی کارگاه ورشوسازی و قلمزنی ورشو در این شهر برپا شد. خانه تاریخی بیرجندی بروجرد به منظور احداث نخستین موزه ورشو اختصاص یافته‌است.

هنرمندان سرشناس

استادکاران ورشوکار در گذشته، زیاد بوده‌اند ولی از بین متاخرین می‌توان به اینها اشاره کرد:

• استاد حاج علی میناگر (پدر)
• استاد شهریار میناگر (فرزند)
• استاد رضا رئوفیان
• استاد قریب
• استاد رضا گلدوز
• استاد محمد باد آور
• استاد علیرضا شاددل
• استاد ماشاء الله فرخی
• استاد ورشوچی دراردبیل

ثبت ملی و بین‌المللی

هنر قلمزنی روی ورشو بروجرد در سال توسط میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به عنوان یک هنر اختصاصی ویژه بروجرد به ثبت ملی رسید. همچنین پرونده ثبت جهانی شهر بروجرد به عنوان مرکز ورشوسازی به یونسکو ارسال شده‌است. در تیرماه سال ۱۳۹۱، «مهارت و فن روی ورشو» به شماره ۱۰۶۱ و در اسفند ۱۳۹۶، «قلمزنی روی ورشو در شهر بروجرد» به شماره ۱۵۶۰ در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است. پرونده ثبت بروجرد به عنوان شهر ملی ورشو در سال ۱۳۹۸ مطرح و به تصویب رسید. 

مشکلات و چالش‌های ورشوسازی

از آنجا که ماده خام صنعت ورشوسازی، یعنی آلیاژ ورشو، یک فلز وارداتی است، کم شدن میزان واردات این فلز، یکی از مشکلات توسعه صنعت ورشوسازی محسوب می‌شود.

جستارهای وابسته

• سماورسازی
• دواتگری
• مسگری
• قلمزنی
• فلز ورشو

 

 

بازار صنایع دستی بروجرد

گشتی در بازار صنایع دستی بروجرد و هنر ورشوسازی‌اش از لهستان تا لرستان زهره افشاری خبرنگار

 

 

ورشوهای دست‌ساز پدرش را جمع‌آوری می‌کند. از همان ورشوهایی که در جهیزیه مادربزرگ‌های بروجردی حتماً پیدا می‌شد. از سماور گرفته تا سینی، شیرینی خوری و آفتابه ولگن و… حالا هر تکه‌اش برگی از تاریخ شهری است که نامش با صنعت ورشوسازی گره خورده و او می‌خواهد با خرید و بازسازی ساخته‌های دست استاد میناگر، نام پدرش را زنده و نام این صنعت را دوباره احیا کند.
شهریار میناگر را در کارگاهش در یکی از خیابان‌های اصلی شهر بروجرد در حال قلمزنی روی آثار پدرش می‌بینم. می‌خواهم سر صحبت را باز کنم و از وضعیت صنعت ورشو بیشتر آگاه شوم اما وقتی مهارتش را در حکاکی روی سماور ورشویی می‌بینم که قرار است بزودی به‌عنوان سوغات به کانادا فرستاده شود،  ترجیح می‌دهم تنها حرکت نرم چکش کوچکش روی قلم حکاکی را دنبال کنم.
ضربه‌هایی که ناخودآگاه تو را به سال‌های خیلی دور می‌برد، سال‌هایی که صدای چکش ورشوسازان بروجردی در همه شهر می‌پیچید و هنر دست استادان، چشمان میهمانان و دوستداران صنایع دستی را به تحسین وا می‌داشت. می‌گویند این روزها فقط چند نفری این هنر دستی را در بروجرد بلدند و ورشوسازی درحال زوال است.
ویترین مغازه پر است از ورشوهایی که بیشترشان فروشی نیست و میناگر آنها را دانه دانه از مردمی که پیشتر آنها را از پدرش خریده‌اند، گرفته و با سلیقه زیاد بازسازی کرده تا چشم‌انداز زیبایی به مغازه‌اش بدهد. ورشوهایی که فقط برای شرکت در نمایشگاه‌های ملی و بین‌المللی از ویترین خاطرات مغازه خارج می‌شود. استاد با آرامش خیلی زیاد حرف می‌زند. مشتری را که از تهران آمده تا یادگاری برای جگر گوشه‌اش بخرد و به کانادا بفرستد، راه می‌اندازد.
روی سماور تاریخ و دلنوشته عاشقانه مادر برای دخترک نازنینش را حکاکی می‌کند؛ اینکه شاید دخترک با دیدن این تحفه بروجرد گاهی اوقات شهری را که در آن بزرگ شده  به یاد بیاورد. میناگر  خوشامدی با گویش بروجردی می‌گوید با لهجه شیرینی که متوجه شدنش خیلی هم سخت نیست. سر درد دلش باز می‌شود و با خودش تو را می‌برد به سال‌های رونق ورشوسازی.
از دوران کودکی، چم و خم کار را از پدر و استاد «محمد بادآور» یاد گرفت. علاقه او موجب شد یکی از پسرهایش هم به این کارعلاقه‌مند شود. یکی از پسرها استاد دانشگاه است و دیگری پزشک و تنها، شهریار پا جای پای پدر گذاشت: «پسرم دارد هنر ورشو را یاد می‌گیرد. این کارعشق می‌خواهد.»
 همین ‌طور که برخی ورشوهای دست‌ساز استاد را نشانم می‌دهد برایم می‌گوید در این سال‌ها چقدر دغدغه پابرجا ماندن این هنر را داشته: «کاش ذره‌ای هم مسئولان به فکر بودند؛ بهتر که چیزی نگویم.»
کار با ورشو برایش بوی زندگی می‌دهد، چند دهه است ورق ورشو که عنصر نیکل و روی دارد وارد کشور نمی‌شود و اگر هم پیدا شود، بسیار گران است: «این روزها تنها چیزی که می‌سازم این است که از خرده تکه‌های سینی‌های بزرگ که از مردم می‌خرم، سفارش‌های علاقه مندان و کلکسیونرها را جور کنم. سرویس چایخوری، ظرف‌های شیرینی خوری یا هرچیزی که بخواهند، آن هم محدود. بعضی وقت‌ها هم روی ورشوهای ساده کار می‌کنم و طرح می‌زنم. آخر می‌دانید چیزهایی که قبلاً پدرم ساخته برای من ارزش زیادی دارد و مثل عضوی از خانواده‌اند و بشدت از آنها محافظت می‌کنم.»
از وعده مسئولان برای ثبت ملی بروجرد به‌عنوان شهر ورشو می‌پرسم اما نمی‌گذارد حرفم به پایان برسد: «فقط بگویید کاری به کار ما نداشته باشند، همین. نوشدارو  بعد از مرگ سهراب فایده‌ای ندارد.»
 به سمت بازار قدیمی شهر می‌روم تا شاید بتوانم به مغازه‌های دیگر ورشوسازی هم سری بزنم. می‌گویند در کنار مسجد بزرگ و قدیمی بروجرد یعنی مسجد سلطانی که به‌نام مسجد امام خمینی(ره) شناخته می‌شود و بزرگترین مسجد تاریخی غرب کشور است یکی دو نفر دیگر هم ورشوکاری می‌کنند.
مغازه‌ها را یکی پس از دیگری می‌گذرانم. مردم می‌گویند: «کدام ورشوسازی؟ یادش بخیر، شما میهمان هستید؟» پیرزنی که با لباس محلی کنار خیابان بساط سبزی
«همه تره‌ای» یا سبزی کوهی محلی بروجرد دارد با مهربانی روبه من می‌گوید: «ورشو آوردی بفروشی روله؟! مواظب باش از چنگت مفت درنیاورند! یک مغازه هم توی خیابان بهارهست، یک سر هم آنجا بزن.»
وقتی متوجه می‌شود میهمانم چند مشت از سبزی که می‌گوید خروس خوان صبح از کوه چیده در پلاستیکی می‌ریزد که هر گوشه و کنارش سوراخی دارد: «مثل اسفناج سرخش کن، کمی هم پیاز داغ بریز. خواستی هم سبزی پلوش کن، خیلی فرق داره، سبزی لرستان.»
آن طرف‌تر مغازه ارده فروشی و صابون‌فروشی‌های محلی یکی پس از دیگری نظرم را جلب می‌کنند. صدای اذان که به گوشم می‌رسد خودم را جلوی مسجد زیبایی می‌یابم که می‌گویند زمان فتحعلی شاه قاجار روی ویرانه‌های یک مسجد قدیمی دیگر بنا شده. درست در ضلع شرقی مسجد ۲ مغازه دیگر ورشوفروشی می‌بینم. اینجا هم فقط ورشوهای قدیمی در ویترین مغازه نظرت را جلب می‌کند.
می‌گویند: «ای بابا! فقط برایمان چند استاد کار مانده؛ استاد حمید شاددل و استاد مسعود فرخ پی. سه چهار نفر بیشتر نیستند ماهم که می‌بینید هنوز پای کاریم برای این است که نتوانسته‌ایم دل بکنیم.»

 

ورشوسازی بروجرد

ورشوسازی بروجرد

بروجرد شهر ملی ورشو

 

صنایع دستی متنوعی در بروجرد تولید می شوند و در سال ۱۳۹۸ سازمان میراث فرهنگی این شهر را به عنوان شهر ملی ورشو به ثبت رساند.
هنر ورشوسازی در بروجرد
ثبت ملی و بین‌المللی ورشو بروجرد
محصولات قلمزنی ورشو 

هنر ورشوسازی در بروجرد
شهر بروجرد، به عنوان مرکز اصلی ورشوسازی و قلمزنی ورشو در ایران شناخته می‌شود و تنها شهری است که هنوز تعدادی کارگاه، موزه و هنرمندان فعال در این زمینه دارد. سابقه ورشوسازی در بروجرد به دوره قاجار می‌رسد که تا آن زمان، مسگری و قلمزنی روی برنج در این شهر رواج بیشتری داشته‌است. با ورود ورق‌های ورشو به ایران و مزایایی که این فلز نسبت به برنج داشت، تولید محصولات ورشوئی در بروجرد گسترش یافت و تعداد زیادی کارگاه ورشوسازی و قلمزنی ورشو در این شهر برپا شد.خانه تاریخی بیرجندی بروجرد به منظور احداث نخستین موزه ورشو اختصاص یافته‌است.

هنرمندان سرشناس
استادکاران ورشوکار در گذشته، زیاد بوده‌اند ولی از بین متاخرین می‌توان به این‌ها اشاره کرد: استاد رضا رئوفیان استاد علی میناگر استاد قریب استاد رضا گلدوز استاد محمد باد آور استاد علیرضا شاددل استاد ماشاء الله فرخی

ثبت ملی و بین‌المللی ورشو بروجرد
هنر قلمزنی روی ورشو بروجرد در سال توسط میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به عنوان یک هنر اختصاصی ویژه بروجرد به ثبت ملی رسید. همچنین پرونده ثبت جهانی شهر بروجرد به عنوان مرکز ورشوسازی به یونسکو ارسال شده‌است. در تیرماه سال ۱۳۹۱، «مهارت و فن روی ورشو» به شماره ۱۰۶۱ و در اسفند ۱۳۹۶، «قلمزنی روی ورشو در شهر بروجرد» به شماره ۱۵۶۰ در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است.پرونده ثبت بروجرد به عنوان شهر ملی ورشو در سال ۱۳۹۸ مطرح و به تصویب رسید

صنایع دستی
از جمله صنایع دستی بروجرد قالیبافی و قالیچه بافی است و ورشوسازی آن معروف است.ورشوسازی در دوره قاجاریه در بروجرد گسترش یافته و هنوز هم تعدادی کارگاه قلمزنی ورشو و تولید محصولاتی ورشویی و برنجی در این شهر فعال است. هنر قلمزنی روی ورشو بروجرد در گردشگری به عنوان یک هنر اختصاصی ویژه بروجرد به ثبت ملی رسید. همچنین پرونده ثبت جهانی شهر بروجرد به عنوان مرکز ورشوسازی به یونسکو ارسال شده‌است.

سماورسازی
به‌طور سنتی، مهد تولید سماور در ایران، شهر بروجرد در استان لرستان بوده‌است. بیشتر سماورهای تولید بروجرد از جنس ورشو و برنج هستند. سماور یک عبارت روسی به معنی «خودجوش» و مرکب از دو واژه Cam به معنی خودش وVar به معنی پختن می‌باشد. این ظرف دارای یک مخزن آب است که برای آماده کردن چای و موارد دیگر همواره در حال جوشیدن نگهداشته می‌شود.

سماوی‌های بروجرد صنایع دستی این شهر هستند و از ارزش بالایی برخوردار هستند به‌طوری‌که اغلب برای تزئینات استفاده شده و سماورهای کارکرده (دسته دوم) هم نیز معامله می‌شوند.